Projekt realizowany był w partnerstwie z Nadleśnictwem Tuchola, Uniwersytetem Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz Norwegian Institute for Nature Research. Nadleśnictwo otrzyma na ten cel dotację w kwocie 4 314 283,06 zł, co stanowi prawie 84% całkowitego kosztu projektu (5 194 312,85 zł). Pozostałe wydatki pokryły nadleśnictwa ze środków własnych.

Zmiany klimatyczne zauważalnie oddziałują na naturę. Silne wiatry coraz częściej pozostawiają zniszczenia w lasach, z kolei zjawiska suszy, długich okresów bezdeszczowych, obniżają odporność drzewostanów oraz powodują zmniejszanie się terenów podmokłych, których w naszym kraju jest zaledwie kilkanaście procent. Pamiętny huragan, który w 2017 roku nie ominął niestety Borów Tucholskich, pozostawił piętno na stanie lasów i lokalnych rezerwatów, dlatego ideą projektu było zwiększenie odporności ekosystemów na skutki zmian klimatycznych, restytucja zniekształconych zbiorowisk roślinnych oraz ochrona zagrożonych gatunków i siedlisk.

W latach 2022-2023 podejmowano działania w kierunku ochronny rezerwatów, wrzosowisk, poprawy retencji wody na siedliskach wilgotnych, weryfikacji siedlisk przyrodniczych, naprawy i modernizacji infrastruktury oraz inicjatywy o charakterze edukacyjnym i informacyjnym. Podstawą do podjęcia prac w rezerwatach były wytyczne planów ochrony sporządzonych dla tych obszarów.

Porządki w rezerwatach

Umowa dotacji została podpisana w październiku 2021 roku. Wiosna 2022 rozpoczęła okres intensywnych prac w rezerwatach, polegających na eliminacji gatunków inwazyjnych,  wprowadzaniu rodzimych, inicjowaniu ochrony jarzęba brekinii (Sorbus torminalis) oraz cisa pospolitego (Taxus baccata).

Zabiegi wykonano w sześciu miejscowych rezerwatach: Cisy nad Czerską Strugą, Bagno Grzybna, Bagna nad Stążką, Ustronie, Źródła Rzeki Stążki i Dolina Rzeki Brdy.  W tym ostatnim na przykład ograniczano ekspansję gatunków obcych w zbiorowiskach leśnych (czeremchy amerykańskiej Padus serotina).  Z uwagi na fakt, że w rezerwacie występowały zniszczenia pohuraganowe oraz siedliska zdegradowane, ważne było odtworzenie jego walorów przyrodniczych – w szczególności mozaik zbiorowisk leśnych (Querco roboris-Pinetum i Tilio Carpinetum, Ficario Ulmetum, Circeo Alnetum, Fraxino Alnetum). Na części rezerwatu wprowadzono więc podsadzenia gatunkami drzew liściastych właściwymi dla siedlisk grądowych, łęgowych i borów mieszanych. Wprowadzono je w lukach powstałych w sposób naturalny lub tworzonych w miejscach występowania gatunków drzew niezgodnych z siedliskiem, takich jak np. sosna i świerk.

„Odmłodzone” wrzosowisko

Na terenie Nadleśnictwa Tuchola znajduje się ponad ośmiohektarowa powierzchnia, porośnięta suchymi wrzosowiskami knotnikowymi (Pohlio-Callunetum). To teren dawnych pasów startowych po nieczynnym lądowisku. Zaprzestanie użytkowania obszaru spowodowało sukcesję wtórną i stopniowe przekształcanie się wrzosowiska w zbiorowisko leśne. Postawiono na powstrzymanie tego procesu i zaplanowano tzw. koszenie naprzemienne wraz z usunięciem z powierzchni skoszonego materiału oraz kontrolowane wypalanie fragmentu wrzosowiska. Kontrolowane wypalanie odbyło się pod okiem ekspertów z Instytutu Badawczego Leśnictwa oraz Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych. Zabezpieczenie pożarowe przedsięwzięcia zapewniały lokalne ochotnicze straże pożarne oraz Stowarzyszenie Niezależnych Ekspertów Pożarnictwa (SNEP).

Praktyki używania ognia jako metody „odmłodzenia” wrzosowiska są znane i stosowane powszechnie w krajach europejskich. Już przed wiekami na wrzosowiskach odnawianych ogniem wypasano owce. Ogień stymulował rozkrzewianie wrzosu, którego pędami żywiły się zwierzęta gospodarskie. Wykaszanie wrzosowisk, usuwanie wzrastających drzew i krzewów, okresowy wypas zwierząt (najlepiej owiec tzw. wrzosówek) to przykłady czynnej ochrony wrzosowisk.

Wykonane zabiegi z pewnością będą sprzyjać nie tylko zachowaniu wrzosowiska, ale poprawią przy okazji warunki dla bytowania ptaków, w tym typowo borowych, jak na przykład lerka (Lillula arboreta) i lelek (Caprimulgus europaeus).

Woda zostaje w lesie…

Zwiększenie możliwości retencyjnych siedlisk wilgotnych, ograniczenie skutków suszy oraz poprawa stosunków wodnych w pięciu leśnictwach Nadleśnictwa Woziwoda to cele kolejnego zadania projektowego. Poprzez wybudowanie urządzeń melioracyjnych, w postaci progów, zastawek oraz grobli, powodujących spiętrzenie się wody w wybranych miejscach i zatrzymanie procesu osuszania się wartościowych obiektów przyrodniczych, zostanie utrzymane naturalne zabagnienie fragmentów terenu. Nasilające się z każdym rokiem zjawiska suszy powodują ubytek terenów stanowiących ostoje dla zwierząt preferujących tereny podmokłe. Zahamowanie odpływu wody niewątpliwie przyczynia się do powstania naturalnych obszarów wodno-błotnych i dodatkowych siedlisk dla wielu gatunków rodzimej fauny.

Ocena siedlisk przyrodniczych

Podstawą dla rozpoczęcia skutecznej realizacji ochrony przyrody jest posiadanie rzetelnej wiedzy o jej stanie. Przeprowadzona wiele lat temu inwentaryzacja przyrodnicza siedlisk przyrodniczych oraz fauny i flory na terenie nadleśnictw Tuchola oraz Woziwoda wymagała aktualizacji i weryfikacji zgodnej z metodyką przygotowaną na zlecenie Głównego Inspektora Ochrony Środowiska.

Ocena stanu siedlisk, ich inwentaryzacja oraz ocena walorów chronionej i zagrożonej flory objęła powierzchnię blisko 1000 ha ekosystemów wilgotnych i torfowisk. Wykonywana była z wykorzystaniem innowacyjnych metod badań, na przykład obrazowania hiperspektralnego połączonego z lotniczą teledetekcją. Dzięki tym metodom pozyskano wiele cennych danych i informacji na temat walorów przyrodniczych, zagrożeń badanych terenów, opracowano mapy rozmieszczenia gatunków flory i wybranych zbiorowisk roślinnych oraz dokonano analizy przesuszenia torfowisk. Uzyskane informacje pozwalają ustalić stan wyjściowy do prowadzenia dalszego monitoringu obszarów. W działanie to włączyli się partnerzy programu- grupa naukowców z Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz Norwegian Institute for Nature Research.

  Podsumowaniem wspólnych prac na rzecz ochrony mokradeł było wydanie publikacji pt. „Jak chronić torfowiska w lasach” pod redakcją prof. dr hab. Mariusz Lamentowicza z Wydziału Nauk Geograficznych i Geologicznych Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz nadleśniczego Stefana Konczala, która zbiera efekty pracy zespołu polskich naukowców, leśników oraz wykonawcy projektu. Zawiera szereg wskazówek, dotyczących zasad ochrony i restytucji terenów podmokłych.

„ Mamy nadzieję, że niniejsze opracowanie pozwoli na skuteczną ochronę torfowisk w lasach oraz zainspiruje do lepszej edukacji o różnorodności biologicznej, ochronie mokradeł oraz innych cennych siedlisk w Polsce. Istnieje ogromna potrzeba pełniejszego poznania i edukacji o mokradłach w Polsce, ponieważ problematyka ta jest ciągle słabo znana”- podsumowują autorzy rekomendacji.

Do wzbogacania wiedzy o mokradłach zachęca także recenzent monografii prof. dr. hab. inż. Andrzej M. Jagodziński z instytutu Dendrologii Polskiej Akademii Nauk: „Treści…zaprezentowane są w przystępny sposób, mogą stanowić ważne wsparcie procesu kształtowania świadomości ekologicznej społeczeństwa opartego na wiedzy…,przyczyniając się do zrozumienia istoty zrównoważonego użytkowania i ochrony mokradeł, a także mądrego i pełnego szacunku dla przyrody…”

Wspomniany zespół może wyrazić zadowolenie z jeszcze jednego rezultatu współpracy. Powstała bowiem propozycja utworzenia czterech nowych rezerwatów na terenie nadleśnictw Woziwoda i Tuchola- Jezierzby, Rytki, Okoniny oraz  Mikołajskie. Propozycja zakłada objęcie ochroną około 70 ha powierzchni torfowisk.

„Nie” dla presji człowieka

Presja turystyczna na obszarach cennych przyrodniczo jest dużym zagrożeniem dla przyrody, dlatego warto tworzyć miejsca kierunkujące i koncentrujące ruch turystyczny w sąsiedztwie obszarów chronionych. Nadleśnictwa Woziwoda i Tuchola wiele lat temu, zgodnie ze wskazaniami planów ochrony rezerwatów, wyznaczyły ścieżki, które służą do tej pory edukacji przyrodniczo-leśnej i turystyce. Zostały poprowadzone przez fragmenty rezerwatów Dolina Rzeki Brdy i Bagna nad Stążką. Miejsca wypoczynku przygotowano także w terenach przyległych do rezerwatów, gdzie zlokalizowane są pola namiotowe, miejsca wyznaczone do rozpalenia ogniska, przystanie dla kajaków oraz szlaki turystyczne piesze, rowerowe  i wodne.

 Upływ czasu i niszczycielskie działanie huraganu spowodowały konieczność rewitalizacji infrastruktury. Jednostki przystąpiły więc do naprawy i modernizacji ścieżek edukacyjnych oraz tras Zielonego Punktu Kontrolnego (przeznaczonego do orienteeringu). Infrastruktura  wzbogaciła się w ten sposób o kolejne elementy, które podnoszą atrakcyjność bazy turystyczno-edukacyjnej nadleśnictw, co sprzyja ukierunkowanej rekreacji w lesie, ograniczając negatywne oddziaływanie człowieka na przyrodę.

Dla propagowania niskoemisyjnych źródeł energii oraz prowadzenia edukacji ekologicznej wykonano instalacje systemu fotowoltaicznego na obiekcie edukacyjnym- schronisku młodzieżowym Zielona Szkoła.

Ochrona, edukowanie i informowanie…

Konkursy,  warsztaty dla dzieci oraz młodzieży szkolnej, konferencje naukowe, szkolenia dla studentów, artykuły prasowe, spoty radiowe i foldery informacyjne o projekcie- to liczne przykłady zadań podejmowanych w okresie trwania projektu. Tego typu inicjatywy zwiększają świadomość społeczną w zakresie tematyki ochrony przyrody oraz promują założenia projektu.
Jedną z ważniejszych form edukacji, którą przewidziano w planie działań na rzecz projektu jest organizacja konferencji i spotkań seminaryjnych. Stanowią forum do wymiany wiedzy i doświadczeń na temat potrzeb ochrony przyrody, torfowisk oraz sposobów ograniczania wpływu działalności człowieka i zmian klimatycznych na ekosystemy leśne. W gronie uczestników konferencji znaleźli się przedstawiciele środowiska naukowego (siedmiu polskich uczelni, w tym jednej zagranicznej oraz Polskiej Akademii Nauk), Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych, Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Toruniu, regionalnych Dyrekcji Ochrony Środowiska w Gdańsku i w Bydgoszczy, Centrum Koordynacji Projektów Środowiskowych, Centrum Ochrony Mokradeł, parków krajobrazowych, organizacji ekologicznych, samorządów oraz wykonawców prac projektowych.
Swój wkład w przygotowanie konferencji mieli partnerzy naukowi projektu, dzieląc się doświadczeniami i informacjami w kwestii ochrony obszarów podmokłych, w szczególności prof. dr hab. Mariusz Lamentowicz Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz dr Hanna Silvennoinen z Norwegian Institute of Nature Reaserch. W sierpniu minionego roku (2023 r.) ,na zaproszenie partnera norweskiego, ośmioosobowa grupa leśników z nadleśnictw Tuchola i Woziwoda oraz Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Toruniu miała sposobność wziąć udział w seminarium poświęconym mokradłom oraz konsultacjach z partnerami naukowymi, organizowanych przez Norwegian Institute of Nature Reaserch ( w okolicach miejscowości Trondheim).

Do końca bardzo blisko…

Koniec kwietnia oznaczał dla nadleśnictw formalne zakończenie projektu oraz krok w ostatni etap, czyli rozliczenie zadań, podsumowanie prac oraz obserwację rezultatów. Niektóre z nich są już zauważalne, na inne trzeba jeszcze poczekać.

”Projekt „Ochrona cennych ekosystemów Borów Tucholskich” to duże przedsięwzięcie i duży, wspólny wysiłek pracowników Nadleśnictwa Woziwoda. Nie było to łatwy okres na pracowników, ale na tyle ile włożyliśmy trudu podczas realizacji zadań, na tyle możemy mieć satysfakcję i cieszyć się pierwszymi efektami, np. zwiększania retencji na siedliskach wilgotnych. To też  był czas, w którym nawiązaliśmy sympatyczną, konstruktywną współpracę ze środowiskiem naukowym. Wierzę, że niebawem będziemy się cieszyć kolejnymi rezultatami współdziałania”-podsumował nadleśniczy Stefan Konczal.